钛对人体有什么好处
Рим империята (лат. Imperium Romanum) диэн былыргы бириэмэ биир ордук улахан империята буолар, киин куората Рим этэ уонна Средиземнай муора кытыытыгар сытара. Империя аа?ыллар бириэмэтэ Октавиан 27 сыллаахха буолбутуттан аа?ыллар.
Былыргы Рим бириэмэтиттэн империя буоларыттан ???с кэрдиинэн аа?ыллар. Рим бастаан хоруолларынан, онтон республиканан, онтон императорынан салайыллар этэ.
Рим империятыгар киирэ сылдьбыбыт дойдулар киэ? сиргэ сыталллар, ол курдук били??и Британия, Испания, Португалия, Франция, Италия, Греция, Турция, Германия, Египет, уонна Африка хоту кытыыта. Рим империятын тыла - Латыын тыла этэ.
Рим империятын ар?аа ?тт? 500 сыл курдук турбута, онтон илин ?тт? тыы?ынча сыл курдук турбута. Илин ?тт?н Византия диэн ааттаах этэ уонна киин куоратынан Константинополь этэ.
Империянан салайыллыы
[уларыт | биики-тиэки?и уларытыы]Маннык улахан дойдунан салайарга сокуон уонна салайыы ту?унан элбэх идеяларын киллэрбиттэрэ. Ол бириэмэтээ?и армиялартан ордук сайдыбыт армия этэ, уонна салайыыны к????нэн ылалларар. Куораттары, суоллары, биллэр тутуулары, муосталары туппуттара. Империя хас да?аны провинциаларга арахсара, хас провинция аайы бэйэтин салайааччылаах уонна армиялаах этэ. Римы кытта официальнай уонна чаа?ынай суругунан билсэллэр этэ.
Атыы эргиэн Рим?а олус улахан суолталаах этэ, Рим аан дойдуга ордук улахан куорат этэ, м?л?й??нтэн тахса ки?и олороро. Египеттан бурдугу, Британияттан хор?олдьуну, Гаультан винограады ылара, ол гынан баран варвар племяларыттан хаххалыыра уонна ??рэ?ириини уонна эдэр дьо??о Рим армиятыгар ?лэни биэриэн с?б?.
Императордар былаастара абсолютнай этэ. Кинилэргэ бы?аарыыны та?аарарга Рим Сенаата баара. Онно араас тутаах боппуруостары бы?аараллара.
Хоруоллар уонна императордар биир улахан проблемалара диэн кинилэр ?лб?ттэрин кэнниттэн ким былааска кэлэрэ буолара. Хоруолларга с?ннь?нэн ордук улахан уолларыгар былаа?ы биэрэр буоллахтарына, Рим императордара иитийэх о?о?о былаа?ы биэрэллэрэ. ?т??лэр дьиэ кэргэннэрин быыстарыгар талааннаах эдэр ки?ини буллаахтарына ол уолу иитиигэ ылара. ?л??н иннинэ ким былааска кэлиэхтээ?ин Рим консула о?орон биллэрэрэ уонна кэриэс тылыгар ааттааммыт уол император буолуохтаах диэн биллэлэрэ. Соро?ор оннук ньыма ?лэлиирэ, соро?ор табыллыбат этэ, Сотору-сотору трону ылыах дьон быыстарыгар гражданскай сэрии са?аланааччыта.
Иитиийээх уол императорга талыытын элбэтэрэ, то?о диэн сорох императордарга о?олоро суох этилэрэ, сорох уоллаттара кыргы?ыыларга эбэтэр ыарыылартан ?лб?ттэрэ.
Рим империята атын дойдулары кытта элбэх сэриилэри ыыппыта, уонна олус кутталлаах спорт к?р??нэри к?р?лл?р?.
Рим империята дьон туттар дьиэлэрин тутара, ол курдук ууну аа?ар акведуктар, таас муосталары уонна суоллары, били??игэ дылы бааллар. Цицерон уонна Вергилий курдук элбэх биллэр Рим суруйааччылара бааллара.
Библия са?а заветыттан Иисус Христос бириэмэтигэр Римнар тустарынан кэпсиир. Ол биримэ?э Рим империята язычниктар этэ. Ол кэнниттэн сорох императордар Христианствоны утараллара, охсу?а сатаабыттара. 312 сыллаахха Галерий император Христианствоны итэ?эйэргэ к???л?н биэрбитэ, онтон аныгыскы сылга Константин I император буолбута уонна Христианствоны ылыммыта.
Рим куората хаста да?аны варвардар ыла сылдьыбыттара, ордук биллэр ылыылара - 410 сыллаахха Готтар куораты ылбыттара уонна алдьата сатаабыттара.
Рим империятын харчыта динар диэн аттанара.
Рим историята
[уларыт | биики-тиэки?и уларытыы]Республикаттан Империя?а к????
[уларыт | биики-тиэки?и уларытыы]Республиканы би?иги эрабыт VI ?йэтин иннинэ олохтуо?уттан ылата Рим ба?ылыыр сирин кэ?этиитин са?алаабыт, ол эрээри би?иги эрабыт иннинээ?и III ?йэ?э диэри Италия тумул арыытын та?ыгар тахсыбакка сылдьыбыт. Оччотоо?у кэм?э императорданыан быдан иннинэ "империянан" (ол эбэтэр улуу судаарыстыбанан) аа?ыллыан с?п. Рим республиката били??и ?йд?б?л курдук национальнай судаарыстыба буолбакка?а бэйэлэрин и?игэр бэйэлэрэ дьа?анар куораттар мустубут ситимнэрэ (Рим сенатыттан араас-араас тутутулуктаах) уонна сэрии сирдьиттэрэ дьаhайар провинциялара буолаллар. Олору императордар буолбакка?а сыллата талыллар магистраттар (бастатан туран Рим консуллара) сенаты кытта бииргэ дьа?айаллар. Би?иги эрабыт иннинээ?и I ?йэ?э элбэх т?р??т?нэн политика уонна сэрии ?тт?нэн айманыы, б?тэ?ик у?угар императордар дьа?айыыларыгар тиэрдэр кэмэ буолар. Консуллар диэн сэрии дьоно дьа?айыылара Рим "империум" диэн ?йд?б?л?гэр оло?урбут дьону хааччахтыыр дьа?алга оло?урбут, ол аата ?кс?гэр сэрии ?тт?нэн салайыы. Император, ол аата салайааччы, диэн дьон с?г?р?йэр аатын соро?ор сатабыллаах консулларга биэрэллэр уонна ити тылтан император, империя ?йд?б?л ??ск??р то?о диэтэр ити аатынан элбэх атын ааттары кытта ма?найгы императордар б?р?ст??лгэ олороллоругар ааттаналлар эбит.
Би?иги эрабыт II ?йэтэ б?т????ттэн ылата ?р кэм?э Рим бэйэ бэйэлэрин кытта атаанна?ыыларыттан, иирсээннэриттэн, к??н к?рс??лэриттэн, бэрт былдьа?ыыларыттан сылтаан, ба?аам элбэх кыргы?ыылары, кыдыйсыылары аа?ар, ити кэм?э Италияттан тахсан бэрт элбэх сирдэри ба?ылаатар да?аны. Ити кэм Рим республикатын кризи?а буолар. Ити кэм б?т??н иннинэ би?иги эрабыт иннинээ?и 44 сыллаахха Юлий Цезарь ?л?р?лл??н иннинэ т??? эрэ кэм?э уларыйбат му?утуур тойон буола сылдьар. Кинини ?л?рб?т ?л?р??хс?ттэр т?мс??лэрин Римтан ??рэллэр уонна би?иги эрабыт иннинээ?и 42 сыллаахха Марк Антоний уонна Цезарь иитиэх уола, Октавиан Август, Филиппы куорат аттыгар буолбут кыдыйсыытыгар кинилэри хотоллор. Рим эйгэтэ Марк Антоний уонна Октавиан Август икки ардыларыгар ?ллэриллибитэ у?аабата?а, би?иги эрабыт иннинээ?и 31 сыллаахха Акций диэн ааттаах тумул аттыгар буолбут кыргы?ыыга Марк Антоний уонна Клеопатра к??стэрин Октавиан к??стэрэ хоппуттара, ?р??-тараа ыспыттара. Би?иги эрабыт иннинээ?и 27 сыллаахха Рим омуга уонна сената Октавианы принцепс ("ма?найгы гражданин") уонна империя проконсула диэн ааты с?ктэрэллэр, сити курдук принципаты са?алаабытынан киирэн бараллар (Рим империятаа?ы историятын ма?найгы кэрдиис кэмэ ?кс?гэр би?иги эрабыт иннинээ?и 27 сылыттан би?иги эрабыт 284 сылыгар диэри диэн ылыналлар), "Август" ("Ытыктыыр киhибит") диэн ааттыыллар.
Pax Romana
[уларыт | биики-тиэки?и уларытыы]Август ба?ылаан-к???лээн олоруо?уттан ылата 200 сылы Pax Romana ("Рим эйгэтэ") диэн ?йд??ллэр. Ити кэм?э дьону бииргэ т?м??гэ Рим?э урут ха?ан да буолбатах дьон-сэргэ нус-хас, байылыат оло?о сабыдыаллаабыт. Провинцияларга салайааччыны утары ?р? туруулар сэдэхтэр уонна ??скээтэхтэринэ "бэрт т?ргэнник уонна харса суох" хам баттаналлар. Август бэйэтин удьуордарын салгыы салайааччы бы?ыытынан хаалларыа?ын кини бэйэтин ?йэтэ дьи? талааннаах о?олорунаа?ар у?аабыта онно сити?иитин хааччахтаабыт. Юлийдар-Клавдийдар династиялара т??рт императордар, Тиберий, Калигула, Клавдий, Нерон, са?ана баар буола сылдьыбыт, онтон кэлин, би?иги эрабыт 69 сылыгар, Т??рт император атаанна?ыытын сылыгар, иирсээн кыайыылаа?ар, Веспасиа??а, туораан биэрбиттэр. Веспасиан кылгас кэм?э салайбыт Флавийдар династияларын т?р?ттээччи буолбут, онтон "биэс амарах" императордары, Нерва, Траян, Адриан, Антонин Пий, б?л????ккэ дьо?урдаах Марк Аврелий, ??скэппит Нерва-Антонин династията ба?ылаан-к???лээн олорбут.
-
Augusta Prima Porta - ?а баар Август Цезарь статуята (би?иги эрабыт I ?йэтин са?аланыыта)
Ар?аа сууллаа?ына уонна Илин салгыы ордон хаалыыта
[уларыт | биики-тиэки?и уларытыы]Оччотоо?у кэми эт хара?ынан к?рб?т грек историгын, Дион Кассий, этэринэн, би?иги эрэбыт 180 сылыгар Коммод император салайааччы буолуута "кы?ыл к?м?стэн о?о?уллубут дойдуттан тимир уонна дьэбин дойдутугар кубулуйуу кэмэ буолбут" - биллэр этии, ол и?ин сорох историктар, ордук Гиббон диэн историк, Коммод салайан олорбут кэмин Рим империятын кэхтиитэ са?аланыытын кэмэ диэн ?йд??ллэр.
Би?иги эрабыт 212 сылыгар, император Каракалла ба?ылаан-к???лээн олорорун са?ана, к???л т?р??б?т дьо??о барыларыгар Рим гражданнарын аатын бэлэхтээбиттэр. Т??? да итинник дьону манньытар уураах та?аардаллар, Север династиятын кэмэ ытыл?аннаахтык ааспыт - император салайыыта кинини ?л?р??нэн эбэтэр ?л?р??гэ ыйаахтаа?ынынан т?м?ктэнэр, - кинилэр сыдьааннара эстибиттэрин кэннэ Рим империятыгар ???с ?йэ кризи?а, атын омуктар то?о аа?наан киирээ?иннэрин кэмэ, дойду и?игэр атаанна?ыы, иирсээн, харчыга быстаран ?р? туруулар уонна чума ыарыы б?р??кээбит.
История кэрдиис кэмнэрин ырытыыга ити кризи?ы классическай античнай кэмтэн хойукку античнай кэм?э к???? диэн ?йд??ллэр. Аврелиан (салайбыт кэмэ 270-275 сыллар) империяны симэлийэр суолтан т?н?ннэрбит уонна нус-хас оло?у олохтообут. Диоклетиан империяны ч?л?гэр т??эрии ?лэтин ситэрбит, ол эрээри принцепс буоларга ба?арбатах уонна домин, "иччи", "тойон", диэн ааттанар ма?найгы император буолбут. Диоклетиан ба?ылаан-к???лээн олорбут кэмигэр христианнар религияларын кутталлаах, алдьатыылаах буолуо диэн саба?алаан биир кэлимсэтик ?р? туран утарыласпыт кэмнэрэ, "Улуу сойуола?ыы" кэмэ.
Диоклетиан империяны т??рт тус ту?унан император, тетрарх, салайар дойдуларыгар ?ллэрбит. Атаанна?ыыны отой т?рд?ттэн суох гынным диэн бигэ эрэнэн, Диоклетиан ба?ылыыр- к???л??р б?р?ст??лтэн бэйэтин ба?атынан туоруур, ол кэнниттэн тетрархия самнар. Кэмниэ кэнэ?эс айманыыта суох нус-хас оло?у Улуу Константин ч?л?гэр т??эрэр, кини ма?найгы христианнар итэ?эллэрин ылбыт император буолар уонна дойду са?а киин куоратынан Константинополы талар. Константин уонна Валетиниан династията уонча сыл ба?ылыктаан олорорун са?ана империя Константинополь уонна Рим диэн икки салайар кииннээх илин-ар?аа хайысханан арахсар. Мардоний диэн с?бэ?итин тылынан классическай римнээ?и уонна эллинизм религиятын ылыммыт Юлиан ба?ылаан-к???лээн олорбут кэмэ бэрт кылгас эрэ кэм?э христианнар итэ?эллэрин ылыммыт императордар удьуорданыыларын тохтотор. Илини, Ар?ааны б?тэ?игин холбуу салайбыт Феодосий I император, христианнар религияларын официальнай о?орон баран, 395 сыллаахха ?л?р.
Германецтар то?о аа?наан киирэллэрэ уонна к???н кэлэн олохсуйуулара Рим кинилэри симэлитэр, суурайар к????н ба?ыйбыттарын кэннэ, V ?йэ са?атыттан, Ар?аа Рим империята ?рэллэн киирэн барар. Рим дьоно бары сэриилээн саба т??эр омуктары барыларын кыайталыыра, олортон олус аатырбыттара Аттила буолар, ол гынан баран олус элбэх Рим?э саарбах со?ус эрэллээх германецтар биистэрин бэйэтигэр суурайа, и?эринэ сатаабыттарыттан империя ?рэллиитэ са?аламмыта. Хронологиялар ?кс?лэрэ 476 сылы Ар?аа?ы Рим империята эстибит, с?пп?т сыла диэн суруйаллар, Ромул Августул б?р?ст??л?н Одоакр диэн германецтар сэрии?иттэрин сирдьиттэригэр туран биэрбититтэн ыла.
Или??и императорга бэйэтэ бас билэр императорын талан ылыан оннугар бэйэтэ бас бэринэбин диэн Одоакр Ар?аа?ы империяны суох о?орбут. Зенон диэн или??и мператорга таах тылыгар эрэ бас бэриммитэ буолан, кини оннук гынар. Дьи? и?игэр киирдэххэ Италияны а?ардас бэйэтэ эрэ ба?ылыыр. Хойукку историктар ардыгар Византия империята диэн ааттыыр Или??и империялара Константин VII Палеолог ба?ылаан-к???лээн олорбут кэмигэр диэри ?йэтэ салгыы у?аабыт. Б?тэ?ик Рим императора ыам ыйын 26 к?н?гэр 1453 сыллаахха Мехмед II "Сэриилээн ылааччы" уонна кини османнарын сэриитин кытта Константинополы т?г?р?йэн ти?эх кимэн киириитигэр буолбут кыргы?ыыга ?лб?т. Мехмед II бэйэтин Кайсар-и-Рум диэн Рим империятын кытта ситимнээ?ин биллэрэ сатаан ааттана сатыыр эбит.
Tас сигэлэр
[уларыт | биики-тиэки?и уларытыы]
- Рим империятын каартата 400 сыл
- Rome Unleashed Архыыптаммыт 2014, Кулун тутар 28 к?н?гэр., interactive educational website on ancient Rome for students
 |
Бу история?а ту?унан сиппэтэх ыстатыйа. К?нн?р?н уонна эбэн биэрэн Бикипиэдьийэ?э к?м?л????хх?н с?п. |